Zespół zmęczenia w stwardnieniu rozsianym – problemy diagnostyczne i wybrane możliwości terapeutyczne Artykuł przeglądowy
##plugins.themes.bootstrap3.article.sidebar##
Opublikowane:
gru 31, 2016
Słowa kluczowe:
stwardnienie rozsiane, zespół zmęczenia, depresja
##plugins.themes.bootstrap3.article.main##
Abstrakt
Stwardnienie rozsiane (MS, multiple sclerosis) jest przewlekłą chorobą ośrodkowego układu nerwowego (OUN) o podłożu autoimmunologicznym cechującą się ogromną heterogenicznością objawów klinicznych i przebiegu. Prowadzi do obniżenia sprawności fizycznej oraz do dysfunkcji w sferze poznawczo-behawioralnej. Jedną z najczęściej zgłaszanych przez chorych dolegliwości jest zmęczenie, które często współwystępuje z deficytami poznawczymi i depresją. Patomechanizm zespołu zmęczenia w przebiegu MS nie został jednoznacznie wyjaśniony, a jego leczenie stanowi poważny problem. W terapii stosuje się metody farmakologiczne i oddziaływania niefarmakologiczne. Podkreśla się wagę leczenia objawów mogących nasilać zmęczenie (podwyższonej ciepłoty ciała, depresji, lęku, zaburzeń snu, wzmożonego napięcia mięśniowego).
##plugins.themes.bootstrap3.article.details##
Numer
Dział
Artykuły
Copyright © by Medical Education. All rights reserved.
Bibliografia
1. Calabrese P.: Neuropsychology of multiple sclerosis. J. Neurol. 2006; 253(supl. 1): i10-i15.
2. Chwastiac L.A., Gibbons L.E., Ehde D.M. et al.: Fatigue and psychiatric illness in large community sample of persons with multiple sclerosis. J. Psychosom. Res. 2005; 59(5): 291-298.
3. Feinstein A.: The neuropsychiatry of multiple sclerosis. Can. J. Psychiatry 2004; 49: 157-163.
4. Maciejek Z., Wawrzyniak S.: Objawy kliniczne i przebieg choroby. W: Losy J. (red.): Stwardnienie rozsiane. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2013.
5. Béthoux F.: Fatigue and multiple sclerosis. Ann. Readapt. Med. Phys. 2006; 49: 355-360.
6. Kumor K., Pierzchała K.: Problem zmęczenia w chorobach neurologicznych. Wiad. Lek. 2006; 59(9-10): 685-691.
7. Losy J.: Zmęczenie w stwardnieniu rozsianym. Farmakoter. Psych. Neurol. 2005; 3: 279-282.
8. Greim B., Engel C., Apel A. et al.: Fatigue in neuroimmunological diseases. J. Neurol. 2007; 254(supl. 2): 102-106.
9. Weiland T.J., Jelinek G.A., Marck C.H. et al.: Clinically Significant Fatigue: Prevalence and Associated Factor in an International Sample of Adults with Multiple Sclerosis Recruited via the Internet. PloS one 2015; 18: 1-18.
10. Brola W., Fudala M.: Problem zmęczenia w stwardnieniu rozsianym. Prz. Med. Uniw. Rzesz. 2010; 2: 237-243.
11. Szepietowska M.: Procesy pamięciowe u osób chorych na stwardnienie rozsiane. Analiza neuropsychologiczna. Wydawnictwo UMCS, Lublin 2006.
12. Brola W., Ziomek M., Czernicki J.: Zespół zmęczenia w przewlekłych chorobach neurologicznych. Neurol. Neurochir. Pol. 2007; 41(4): 340-349.
13. Zwarts M.J., Bleijenberg G., van Engelen B.G.M.: Clinical neurophysiology of fatigue. Clin. Neurphysiol. 2008; 119: 2-10.
14. Norheim I.B., Jonsson G., Omdal R.: Biological mechanisms of chronic fatigue. Rheumatology 2011; 50: 1009-1018.
15. Kasatkin D.S., Spirin N.N.: Possible Mechanisms of the Formation of Chronic Fatigue Syndrome in the Clinical Picture of Multiple Sclerosis. Neurosci. Behav. Physiol. 2007; 37(3): 215-219.
16. Kos D., Kerckhofs E., Nagels G. et al.: Origin of Fatigue in Multiple Sclerosis: A Review of Literature. Neurorehabil. Neural. Repair. 2008; 22(1): 91-100.
17. van Kessel K., Moss-Morris R.: Understanding multiple sclerosis fatigue: a synthesis of biological and psychological factors. J. Psychosom. Res. 2006; 61: 583-585.
18. Bol Y., Duits A.A., Hupperts Met R.M. et al.: The psychology of fatigue in patients with multiple sclerosis: A review. J. Psychosom. Res. 2009, 66: 3-11.
19. Calabrese M., Rinaldi F., Grossi P. et al.: Basal ganglia and frontal/parietal cortical atrophy is associated with fatigue in relapsing-remitting multiple sclerosis. Mult. Scler. 2010; 16(10): 1220-1228.
20. Niepel G., Tench C.R., Morgan P.S. et al.: Deep gray matter and fatigue in MS. A T1 relaxation time study. J. Neurol. 2006; 253: 896-902.
21. Rinehart J., Hersh E., Issell B. et al.: Phase 1 trial of recombinant human interleukin-1 beta (rthlL-1 beta), carboplatin, and etoposide in patients with solid cancers: Southwest Oncology, Group Study 8940. Cancer Invest. 1997; 15: 403-410.
22. Greenberg D.B., Gray J.L., Mannix C.M. et al.: Treatment-realted fatigue and serum interleukin-1 levels in patients during external beam irradiation for prostate cancer. J. Pain Symptom. Manage 1993; 8: 193-200.
23. Papanicolaou D.A., Wider R.L., Manolagas S.C. et al.: The pathophysiologic roles of interleukin-6 in human disease. Ann. Intern. Med. 1998; 128: 127-137.
24. Spath-Schwalbe E., Hansen K., Schmidt F. et al.: Acute effects of recombinant human interleukin-6 on endocrine and central nervous sleep functions in healthy men. J. Endocrinol. Metab. 1998; 83: 1573-1579.
25. Fukuda K., Straus S.E., Hickie I. et al.; International Chronic Fatigue Syndrome Study Group: The chronic fatigue syndrome a comprehension approach to its definition and study. Ann. Intern. Med. 1994; 121(12): 953-959.
26. Barak Y., Achiron A.: Cognitive fatigue in multiple sclerosis. Findings from a two-wave screening project. J. Neurol. Sci. 2006; 245: 73-76.
27. Berard J.A., Bowman M., Atkins H.I. et al.: Cognitive fatigue in individuals with multiple sclerosis undergoing immunoablative therapy and hematopoietic stem cell transplantation. J. Neurol. Sci. 2014; 336: 132-137.
28. Walker L.A.S., Berard J.A., Berrigan L.I. et al.: Detecting cognitive fatigue in multiple sclerosis: Method matters. J. Neurol. Sci. 2012; 316: 86-92.
29. Bakshi R.: Fatigue associated with multiple sclerosis: diagnosis, impact and management. Mult. Scler. 2003; 9(3): 219-227.
30. Braley T.J., Chervin R.D.: Fatigue in multiple sclerosis: mechanisms, evaluation, and treatment. Sleep 2010; 33(8): 1061-1067.
31. Dworzańska E., Mitosek-Szewczyk K., Stelmasiak Z.: Zespół zmęczenia w stwardnieniu rozsianym. Neurol. Neurochir. Pol. 2009; 43: 71-76.
32. Selmaj K.: Stwardnienie rozsiane. Termedia, Poznań 2006.
33. Shah A.: Fatigue in Multiple Sclerosis. Phys. Med. Rehabil. Clin. N. Am. 2009; 20: 363-372.
34. Van Schependom J., D’Hooghe M.B., De Schepper M. et al.: Relative contribution of cognitive and physical disability components to quality of life in MS. J. Neurol. Sci. 2014; 336: 116-121.
35. Schapiro R.T.: Managing symptoms of multiple sclerosis. Neurol. Clin. 2005; 23: 177-187.
36. Rosenberg J.H., Shafor R.: Fatigue in multiple sclerosis: a rational approach to evaluation and treatment. Curr. Neurol. Neurosci. Rep. 2005; 5: 140-146.
37. Strober L.B., Arnett P.A.: An examination of four models predicting fatigue in multiple sclerosis. Arch. Clin. Neuropsychol. 2005; 20: 631-646.
38. Feinstein A.: Is there a cognitive signature for multiple sclerosis-related fatigue? MSJ 2015; 21(4): 353-354.
39. Strober L.B.: Fatigue in multiple sclerosis: a look at the role of poor sleep. Front Neurol. 2015; 12(6): 21.
40. Siegert R.J., Abernethy D.A.: Depression in multiple sclerosis: a review. J. Neurol. Neurosurg. Psychiatry 2005; 76: 469-475.
41. Ferreira M.L.C.: Cognitive deficits in multiple sclerosis: a systematic review. Arq. Neuropsiquiatr. 2010; 68(4): 632-641.
42. Pittion-Vouyovitch S., Debouverie M., Guillemin F. et al.: Fatigue in multiple sclerosis is related to disability, depression and quality of live. J. Neurol. Sci. 2006; 243: 39-45.
43. Łabuz-Roszak B., Kubicka-Bączyk K., Pierzchała K. et al.: Jakość życia chorych na stwardnienie rozsiane – związek z cechami klinicznymi choroby, zespołem zmęczenia i objawami depresyjnymi. Psychiatr. Pol. 2013; 46(3): 433-442.
44. Paraprigopoulos T., Ferentinos P., Kouzoupis A. et al.: The neuropsychiatry of multiple sclerosis: Focus on disorders of mood, affect and behaviour. Int. Rev. Psychiatr. 2010; 22(1): 14-21.
45. Jason L., Evans M., Brown M. et al.: Fatigue Scales and Chronic Fatigue Syndrome: Issues of Sensitivity and Specificity. DSQ 2011; 31(1): 1375 (online).
46. Krupp L.B., La Brocca N.G., Muir-Nash J. et al.: The fatigue severity scale: Application to patients with multiple sclerosis and systemic lapus erythematosus. Arc. Neurol. 1989; 46: 1121-1123.
47. Rietberg M.B., Van Wegen E.E.H., Kwakkel G.: Measuring fatigue in patients with multiple sclerosis: reproducibility, responsiveness and concurrent validity of three Dutch self-report questionnaires. Disabil. Rehabil. 2010; 32(22): 1870-1876.
48. Bartosik-Psujek H.: Aktualne zasady terapii stwardnienia rozsianego. Aktualn. Neurol. 2009; 9(2): 126-131.
49. Metz L.M., Patten S.B., Archibald C.J. et al.: The effect of immunomodulatory treatment on multiple sclerosis fatigue. J. Neurol. Neurosurg. Psychiatry 2004; 75(7): 1045-1047.
50. Ziemssen T.: Multiple sclerosis beyond EDSS: depression and fatigue. J. Neurol. Sci. 2009; 277(supl. 1): S37-41.
51. Jongen P.J., Lehnick D., Koeman J. et al.: Fatigue and health-related quality of life in relapsing-remitting multiple sclerosis after 2 years glatiramer acetate treatment are predicted by changes at 6 months: an observational multi-center study. J. Neurol. 2014; 261: 1469-1476.
52. Wilken J., Kane R.L., Sullivan L. et al.: Changes in fatigue and cognition in patients with relapsing forms of multiple sclerosis treated with natalizumab. Int. J. MS Care 2013; 15(3): 120-128.
2. Chwastiac L.A., Gibbons L.E., Ehde D.M. et al.: Fatigue and psychiatric illness in large community sample of persons with multiple sclerosis. J. Psychosom. Res. 2005; 59(5): 291-298.
3. Feinstein A.: The neuropsychiatry of multiple sclerosis. Can. J. Psychiatry 2004; 49: 157-163.
4. Maciejek Z., Wawrzyniak S.: Objawy kliniczne i przebieg choroby. W: Losy J. (red.): Stwardnienie rozsiane. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2013.
5. Béthoux F.: Fatigue and multiple sclerosis. Ann. Readapt. Med. Phys. 2006; 49: 355-360.
6. Kumor K., Pierzchała K.: Problem zmęczenia w chorobach neurologicznych. Wiad. Lek. 2006; 59(9-10): 685-691.
7. Losy J.: Zmęczenie w stwardnieniu rozsianym. Farmakoter. Psych. Neurol. 2005; 3: 279-282.
8. Greim B., Engel C., Apel A. et al.: Fatigue in neuroimmunological diseases. J. Neurol. 2007; 254(supl. 2): 102-106.
9. Weiland T.J., Jelinek G.A., Marck C.H. et al.: Clinically Significant Fatigue: Prevalence and Associated Factor in an International Sample of Adults with Multiple Sclerosis Recruited via the Internet. PloS one 2015; 18: 1-18.
10. Brola W., Fudala M.: Problem zmęczenia w stwardnieniu rozsianym. Prz. Med. Uniw. Rzesz. 2010; 2: 237-243.
11. Szepietowska M.: Procesy pamięciowe u osób chorych na stwardnienie rozsiane. Analiza neuropsychologiczna. Wydawnictwo UMCS, Lublin 2006.
12. Brola W., Ziomek M., Czernicki J.: Zespół zmęczenia w przewlekłych chorobach neurologicznych. Neurol. Neurochir. Pol. 2007; 41(4): 340-349.
13. Zwarts M.J., Bleijenberg G., van Engelen B.G.M.: Clinical neurophysiology of fatigue. Clin. Neurphysiol. 2008; 119: 2-10.
14. Norheim I.B., Jonsson G., Omdal R.: Biological mechanisms of chronic fatigue. Rheumatology 2011; 50: 1009-1018.
15. Kasatkin D.S., Spirin N.N.: Possible Mechanisms of the Formation of Chronic Fatigue Syndrome in the Clinical Picture of Multiple Sclerosis. Neurosci. Behav. Physiol. 2007; 37(3): 215-219.
16. Kos D., Kerckhofs E., Nagels G. et al.: Origin of Fatigue in Multiple Sclerosis: A Review of Literature. Neurorehabil. Neural. Repair. 2008; 22(1): 91-100.
17. van Kessel K., Moss-Morris R.: Understanding multiple sclerosis fatigue: a synthesis of biological and psychological factors. J. Psychosom. Res. 2006; 61: 583-585.
18. Bol Y., Duits A.A., Hupperts Met R.M. et al.: The psychology of fatigue in patients with multiple sclerosis: A review. J. Psychosom. Res. 2009, 66: 3-11.
19. Calabrese M., Rinaldi F., Grossi P. et al.: Basal ganglia and frontal/parietal cortical atrophy is associated with fatigue in relapsing-remitting multiple sclerosis. Mult. Scler. 2010; 16(10): 1220-1228.
20. Niepel G., Tench C.R., Morgan P.S. et al.: Deep gray matter and fatigue in MS. A T1 relaxation time study. J. Neurol. 2006; 253: 896-902.
21. Rinehart J., Hersh E., Issell B. et al.: Phase 1 trial of recombinant human interleukin-1 beta (rthlL-1 beta), carboplatin, and etoposide in patients with solid cancers: Southwest Oncology, Group Study 8940. Cancer Invest. 1997; 15: 403-410.
22. Greenberg D.B., Gray J.L., Mannix C.M. et al.: Treatment-realted fatigue and serum interleukin-1 levels in patients during external beam irradiation for prostate cancer. J. Pain Symptom. Manage 1993; 8: 193-200.
23. Papanicolaou D.A., Wider R.L., Manolagas S.C. et al.: The pathophysiologic roles of interleukin-6 in human disease. Ann. Intern. Med. 1998; 128: 127-137.
24. Spath-Schwalbe E., Hansen K., Schmidt F. et al.: Acute effects of recombinant human interleukin-6 on endocrine and central nervous sleep functions in healthy men. J. Endocrinol. Metab. 1998; 83: 1573-1579.
25. Fukuda K., Straus S.E., Hickie I. et al.; International Chronic Fatigue Syndrome Study Group: The chronic fatigue syndrome a comprehension approach to its definition and study. Ann. Intern. Med. 1994; 121(12): 953-959.
26. Barak Y., Achiron A.: Cognitive fatigue in multiple sclerosis. Findings from a two-wave screening project. J. Neurol. Sci. 2006; 245: 73-76.
27. Berard J.A., Bowman M., Atkins H.I. et al.: Cognitive fatigue in individuals with multiple sclerosis undergoing immunoablative therapy and hematopoietic stem cell transplantation. J. Neurol. Sci. 2014; 336: 132-137.
28. Walker L.A.S., Berard J.A., Berrigan L.I. et al.: Detecting cognitive fatigue in multiple sclerosis: Method matters. J. Neurol. Sci. 2012; 316: 86-92.
29. Bakshi R.: Fatigue associated with multiple sclerosis: diagnosis, impact and management. Mult. Scler. 2003; 9(3): 219-227.
30. Braley T.J., Chervin R.D.: Fatigue in multiple sclerosis: mechanisms, evaluation, and treatment. Sleep 2010; 33(8): 1061-1067.
31. Dworzańska E., Mitosek-Szewczyk K., Stelmasiak Z.: Zespół zmęczenia w stwardnieniu rozsianym. Neurol. Neurochir. Pol. 2009; 43: 71-76.
32. Selmaj K.: Stwardnienie rozsiane. Termedia, Poznań 2006.
33. Shah A.: Fatigue in Multiple Sclerosis. Phys. Med. Rehabil. Clin. N. Am. 2009; 20: 363-372.
34. Van Schependom J., D’Hooghe M.B., De Schepper M. et al.: Relative contribution of cognitive and physical disability components to quality of life in MS. J. Neurol. Sci. 2014; 336: 116-121.
35. Schapiro R.T.: Managing symptoms of multiple sclerosis. Neurol. Clin. 2005; 23: 177-187.
36. Rosenberg J.H., Shafor R.: Fatigue in multiple sclerosis: a rational approach to evaluation and treatment. Curr. Neurol. Neurosci. Rep. 2005; 5: 140-146.
37. Strober L.B., Arnett P.A.: An examination of four models predicting fatigue in multiple sclerosis. Arch. Clin. Neuropsychol. 2005; 20: 631-646.
38. Feinstein A.: Is there a cognitive signature for multiple sclerosis-related fatigue? MSJ 2015; 21(4): 353-354.
39. Strober L.B.: Fatigue in multiple sclerosis: a look at the role of poor sleep. Front Neurol. 2015; 12(6): 21.
40. Siegert R.J., Abernethy D.A.: Depression in multiple sclerosis: a review. J. Neurol. Neurosurg. Psychiatry 2005; 76: 469-475.
41. Ferreira M.L.C.: Cognitive deficits in multiple sclerosis: a systematic review. Arq. Neuropsiquiatr. 2010; 68(4): 632-641.
42. Pittion-Vouyovitch S., Debouverie M., Guillemin F. et al.: Fatigue in multiple sclerosis is related to disability, depression and quality of live. J. Neurol. Sci. 2006; 243: 39-45.
43. Łabuz-Roszak B., Kubicka-Bączyk K., Pierzchała K. et al.: Jakość życia chorych na stwardnienie rozsiane – związek z cechami klinicznymi choroby, zespołem zmęczenia i objawami depresyjnymi. Psychiatr. Pol. 2013; 46(3): 433-442.
44. Paraprigopoulos T., Ferentinos P., Kouzoupis A. et al.: The neuropsychiatry of multiple sclerosis: Focus on disorders of mood, affect and behaviour. Int. Rev. Psychiatr. 2010; 22(1): 14-21.
45. Jason L., Evans M., Brown M. et al.: Fatigue Scales and Chronic Fatigue Syndrome: Issues of Sensitivity and Specificity. DSQ 2011; 31(1): 1375 (online).
46. Krupp L.B., La Brocca N.G., Muir-Nash J. et al.: The fatigue severity scale: Application to patients with multiple sclerosis and systemic lapus erythematosus. Arc. Neurol. 1989; 46: 1121-1123.
47. Rietberg M.B., Van Wegen E.E.H., Kwakkel G.: Measuring fatigue in patients with multiple sclerosis: reproducibility, responsiveness and concurrent validity of three Dutch self-report questionnaires. Disabil. Rehabil. 2010; 32(22): 1870-1876.
48. Bartosik-Psujek H.: Aktualne zasady terapii stwardnienia rozsianego. Aktualn. Neurol. 2009; 9(2): 126-131.
49. Metz L.M., Patten S.B., Archibald C.J. et al.: The effect of immunomodulatory treatment on multiple sclerosis fatigue. J. Neurol. Neurosurg. Psychiatry 2004; 75(7): 1045-1047.
50. Ziemssen T.: Multiple sclerosis beyond EDSS: depression and fatigue. J. Neurol. Sci. 2009; 277(supl. 1): S37-41.
51. Jongen P.J., Lehnick D., Koeman J. et al.: Fatigue and health-related quality of life in relapsing-remitting multiple sclerosis after 2 years glatiramer acetate treatment are predicted by changes at 6 months: an observational multi-center study. J. Neurol. 2014; 261: 1469-1476.
52. Wilken J., Kane R.L., Sullivan L. et al.: Changes in fatigue and cognition in patients with relapsing forms of multiple sclerosis treated with natalizumab. Int. J. MS Care 2013; 15(3): 120-128.