Dlaczego nie należy przerywać terapii inhibitorami pompy protonowej i antybiotykami stosowanymi w eradykacji Helicobacter pylori w czasie pandemii COVID-19? Artykuł przeglądowy
##plugins.themes.bootstrap3.article.sidebar##
Opublikowane:
cze 30, 2020
Słowa kluczowe:
Helicobacter pylori, choroba wrzodowa, rak żołądka, chłoniak MALT, leczenie eradykacyjne, inhibitory pompy protonowej
##plugins.themes.bootstrap3.article.main##
Abstrakt
Zakażenie H. pylori to jedna z najbardziej rozpowszechnionych chorób zakaźnych w skali świata, lecz stopień zakażenia jest bardzo zróżnicowany regionalnie. Polska jest krajem o wysokim wskaźniku zakażenia – wśród dorosłych sięga on prawie 67%, a w populacji poniżej 18. r.ż. wynosi ok. 32%. Skutkiem zakażenia mogą być: przewlekłe zapalenie błony śluzowej żołądka, choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, chłoniak MALT (mucosa-associated lymphoid tissue lymphoma) oraz rak żołądka. Choroby poza przewodem pokarmowym, które mogą być skutkiem zakażenia H. pylori, to niedokrwistość z niedoboru żelaza, samoistna plamica małopłytkowa czy niedobór witaminy B12. Konsensus Maastricht V/Florencja z 2016 r. uznaje zakażenie H. pylori za chorobę zakaźną, niezależnie od występowania objawów, i podaje wskazania nie do terapii, lecz do przeprowadzenia diagnostyki i leczenia w przypadku stwierdzenia infekcji. Eradykacja zakażenia H. pylori jest leczeniem złożonym z wykorzystaniem leków z następujących grup: inhibitory pompy protonowej, antybiotyki i leki przeciwbakteryjne (nitroimidazole, sole bizmutu) oraz probiotyki. Na całym świecie narasta oporność H. pylori na antybiotyki. Obecnie – zgodnie z rekomendacjami z Maastricht V/Florencja – w warunkach Polski, gdzie oporność na klarytromycynę przekracza 15%, leczeniem pierwszego wyboru jest trwająca 10–14 dni terapia poczwórna bizmutem złożona z inhibitora pompy protonowej, bizmutu, tetracykliny i metronidazolu/ tynidazolu. W przypadkach opornych w leczeniu drugiego rzutu rekomendowana jest terapia potrójna z lewofloksacyną. Po dwóch nieudanych próbach leczenia eradykacyjnego należy ustalić wrażliwość H. pylori na antybiotyki w hodowli laboratoryjnej. Nie ma powodów, aby w dobie pandemii COVID-19 odsuwać w czasie leczenie eradykacyjne zakażenia H. pylori, gdy istnieją pilne wskazania, np. wrzód trawienny po przebyciu krwawienia, chłoniak MALT żołądka czy wczesny rak do leczenia endoskopowego lub operacyjnego.
##plugins.themes.bootstrap3.article.details##
Jak cytować
Skrzydło-Radomańska, B. (2020). Dlaczego nie należy przerywać terapii inhibitorami pompy protonowej i antybiotykami stosowanymi w eradykacji Helicobacter pylori w czasie pandemii COVID-19?. Medycyna Faktów , 13(2(47), 198-207. https://doi.org/10.24292/01.MF.0220.9
Numer
Dział
Artykuły
Copyright © by Medical Education. All rights reserved.
Bibliografia
1. IBD MANAGEMENT during COVID-19 outbreak. 2020.
2. Zhu LR, Mao R, Fiorino G et al. 2nd Interview COVID-19 ECCO Taskforce. 2020.
3. Łodyga M, Eder P, Dobrowolska A et al. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii i Konsultanta Krajowego w Dziedzinie Gastroenterologii dotyczące postępowania z pacjentem z nieswoistą chorobą zapalną jelit w dobie pandemii COVID-19.
4. Rubin DT, Feuerstein JD, Wang AY et al. AGA Clinical Practice Update on Management of Inflammatory Bowel Disease During the COVID-19 Pandemic: Expert Commentary. Gastroenterology. 2020. https://doi.org/10.1053/j.gastro.2020.04.012.
5. Warren JR, Marshall B. Unidentified curved bacilli on gastric epithelium in active chronic gastritis. Lancet. 1983; 1(8336): 1273-5.
6. Hooi JKY, Lai WY, Ng WK et al. Global prevalence of Helicobacter pylori infection: systematic review and meta-analysis. Gastroenterology. 2017; 153(2): 420-9.
7. Perez-Perez GI, Rothenbacher D, Brenner H. Epidemiology of Helicobacter pylori infection. Helicobacter. 2004; 9(suppl 1): 1-6.
8. Peleteiro B, Bastos A, Ferro A et al. Prevalence of Helicobacter pylori infection worldwide: a systematic review of studies with national coverage. Dig Dis Sci. 2014; 59(8): 1698-709.
9. Matysiak-Budnik T, Knapik Z, Megraud F et al. Helicobacter pylori infection in Eastern Europe: seroprevalence in the polish population of Lower Silesia. Am J Gastroenterol. 1996; 12: 2513-5.
10. Bartnik W. Zastosowanie bizmutu w leczeniu zakażenia Helicobacter pylori. Gastroenterol Klin. 2017; 9(4): 17-20.
11. Cover TL, Blaser MJ. Helicobacter pylori in health and disease. Gastroenterology. 2009; 136: 1863-73.
12. Yamaoka Y. Mechanisms of disease: Helicobacter pylori virulence factors. Nat Rev Gastroenterol Hepatol. 2010; 7: 629-41.
13. Jodlowski TZ, Lam S, Ashby ChR. Emerging therapies for the treatment of Helcobacter pylori infections. Annals Pharmacother. 2008; 42(11): 1621-39.
14. Malfertheiner P, Megraud F, O’Morain CA et al. European Helicobacter and microbiota study group and consensus panel. Management of Helicobacter pylori infection – the Maastricht V/Florence Concensus Report. Gut. 2017; 66(1): 6-30.
15. Strzeszewski Ł. Postępowanie w przypadku zakażenia Helicobacter pylori. Podsumowanie raportu uzgodnieniowego MaastrichtV/Florencja. Med Prakt. 2017; 4: 14-23.
16. Sugano K, Tack J, Kuipers EJ et al. Faculty members of Kyoto Global Consensus Conference. Kyoto global consensus report on Helicobacter pylori gastritis. Gut. 2015; 64(9): 1353-67.
17. Fallone CA, Chiba N, van Zanten SV et al. The Toronto Consensus for the treatment of Helicobacter pylori consensus in adults. Gastroenterology. 2016; 151(1): 51-69.e14.
18. Chey WD, Leontiadis GI, Howden CW et al. ACG Clinical Guideline: Treatment of Helicobacter pylori infection. Am J Gastroenterol. 2017; 112(2): 212-39.
19. Qu XH, Huang X, Xiong P et al. Does Helicobacter pylori infection play a role in iron deficiency anemia? A meta-analysis. World J Gastroenterol. 2010; 16: 886-96.
20. George JN. Definition, diagnosis and treatment of immune thrombocytopenic purpyra. Haematologica. 2009; 94: 759-62.
21. Stabler SP. Vitamin B12 deficiency. N Engl J Med. 2013; 368: 2041-2.
22. Franceschi F, Tortora A, Gasbarrini G et al. Helicobacter pylori and extragastric diseases. Helicobacter. 2014; 19(suppl 1): 52-8.
23. Lee YC, Chiang TH, Chou CK et al. Association between Helicobacter pylori eradication and gastric cancer incidence: a systematic review and meta-analysis. Gastroenterology. 2016; 150(5): 1113-24.
24. Hwang YJ, Kim N, Lee HS et al. Reversibility of atrophic gastritis and intestinal metaplasia after Helicobacter pylori eradication – a prospective study for up to 10 years. Aliment Pharmacol Ther. 2018; 47(3): 380-90.
25. Nakamura S, Sugiyama T, Matsumoto T et al. Long-term clinical outcome of gastric MALT lymphoma after eradication of Helicobacter pylori: a multicenter cohort follow-up study of 420 patients in Japan. Gut. 2012; 61: 507-13.
26. Capelle LG, den Hoed CM, de Vries AC et al. Premalignant gastric lesions in patients with gastric mucosa-associated lymphoid tissue lymphoma and metachronous gastric adenocarcinoma: a case-control study. Eur J Gastroenterol Hepatol. 2012; 24: 42-7.
27. Dabrowski A. Choroba infekcyjna żołądka – Helicobacter pylori. W: Panasiuk A (ed). Choroby infekcyjne przewodu pokarmowego. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2018.
28. Fukase K, Kato M, Kikuchi S et al. Effect of eradication Helicobacter pylori on incidence of metachronous gastric carcinoma after endoscopic resection of early gastric cancer: an open-label, randomised controlled trial. Lancet. 2008; 372: 392-7.
29. Ma JL, Zhang L, Brown LM et al. Fifteen-year effects of Helicobacter pylori, garlic, and vitamin treatment on gastric cancer incidence and mortality. J Natl Cancer Inst. 2012; 104: 488-92.
30. Bartnik W, Celińska-Cedro D, Dzieniszewski J et al. Wytyczne Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii dotyczące diagnostyki i leczenia zakażenia Helicobacter pylori. Med Prakt. 2014; 5: 46-50.
31. Vergara M, Catalan M, Gisberg JP et al. Meta-analysis: role of Helicobacter pylori eradication in the prevention of peptic ulcer in NSAID users. Aliment Pharmacol Ther. 2005; 21: 1411-8.
32. Chan FKL, Ching J, Suen B et al. Effect of H. pylori eradication on the long-term incidence of reccurent ulcer bleeding in high-risk aspirin users: a 10 years prospective cohort study. Gastroenterology. 2011; 140(suppl 1): S173-S4.
33. Adrych K. Czy każdy chory z zakażeniem Helicobacter pylori powinien być leczony? Gastroenterol Klin. 2018; 10(1): 23-31.
34. Tepes B, Malfertheiner P, Labenz J et al. Modified Helicobacter pylori test using a new test meal and a C13-urea breath test in Helicobacter pylori positive and negative dyspepsia patients on proton pump inhibitors. World J Gastroenterol. 2017; 23(25): 1-8.
35. Scarpignato C. Towards the ideal regimen for Helicobacter pylori eradication: the search continues. Dig Liver Dis. 2004; 36: 243-7.
36. Gatta L, Vakil N, Vaira D et al. Global eradication rates for Helicobacter pylori infection: systematic review and meta-analysis of sequential therapy. BMJ. 2013; 347: f4587.
37. Scarpignato C, Gatta L, Zullo A et al. Effective and safe proton pump inhibitor therapy in acid-related diseases – A position paper addressing benefits and potential harms of acid suppression. BMC Medicine. 2016; 14(1): 179-209.
38. Lieber CS. Gastritis and Helicobacter pylori: forty years of antibiotic therapy. Digestion. 1997; 58: 203-10.
39. De Boer W, Driessen W, Jansz A et al. Effect of acid suppression on efficacy of treatment for Helicobacter pylori infection. Lancet. 1995; 345(8953): 806-20.
40. Gisberg JP. Rescue therapy for Helicobacter pylori infection 2012. Gastroenterol Res Pract. 2012; 974594.
41. Zullo A, Ridola L, Francesco VD et al. High-dose esomepazole and amoxicillin dual therapy for first-line Helicobacter pylori eradication: a proof of concept study. Ann Gastroenterol. 2015; 28: 448-51.
42. Tielemans MM, van Oijen MGH, Mulder CJJ. Esomeprazole relieves upper gastrointestinal symptoms in high-risk and average-risk NSAID users in daily clinical practice: results from an open-label study. Eur J Gastroenterol Hepatol. 2012; 24: 201-7.
43. Yeomans N, Lanas A, Labenz J et al. Efficacy of Esomeprazole (20 mg Once Daily) for Reducing the Risk of Gastroduodenal Ulcers Associated With Continuous Use of Low-Dose Aspirin. Am J Gastroenterol. 2008; 103: 2465-73.
44. Gąsiorowska A, Janiak M, Waśko-Czopnik D et al. Postępowanie u pacjentów z objawami choroby refluksowej – rekomendacje dla lekarzy rodzinnych. Lekarz POZ. 2019; 3-4: 245-65.
45. Wocial T. Czy jest nam potrzebny esomeprazol. Gastroenterol Klin. 2010; 2(2): 56-63.
46. Graham DY, Tansel A. Interchangeable use of proton pump inhibitors based on relative potency. Clin Gastroenterol Hepatol. 2018; 16: 800-8; e807.
47. Villoria A, Garcia P, Calvet X et al. Meta-analysis: high-dose proton pump inhibitors vs. standard dose in triple therapy for Helicobacter pylori eradication. Aliment Pharmacol Ther. 2008; 28(7): 868-77.
48. Megraud F, Coenen S, Versporten A et al. Study Group participants. Helicobacter pylori resistance to antibiotics in Europe and its relationship to antibiotic consumption. Gut. 2013; 62(1): 34-42.
49. Dzierżanowska-Fangrat K, Rozynek E, Celińska-Cedro D et al. Antimicrobial resistance of Helicobacter pylori in Poland: a multicenter study. Int J Antimicrob Agents. 2005; 26(3): 230-4.
50. Hu Yi, Zhu Y, Nong-Hua L. Recent progress in Helicobacter pylori treatment. Chinese Med J. 2020; 133(3): 335-43.
51. Bartnik W. Zastosowanie bizmutu w leczeniu zakażenia Helicobacter pylori. Gastroenterol Klin. 2017; 9: 1-3.
52. Berrutti M, Pellicano R, Astegiano M et al. Helicobacter pylori eradication: metronidazole or tinidazole? Data from Turin, Italy. Minerva Gastroenterol Dietol. 2008; 54(4): 355-8.
53. Dzieniszewski J, Jarosz M. Wytyczne postępowania leczniczego w infekcji Helicobacter pylori. Med. po Dyplomie. 2006(suppl 13): 39-43.
54. Szajewska H, Horvath A, Piwowarczyk A. Meta-analysis: the effects of Saccharomyces boulardii supplementation on Helicobacter pylori eradication rates and side effects during treatment. Aliment Pharmacol Ther. 2010; 32: 1069-79.
2. Zhu LR, Mao R, Fiorino G et al. 2nd Interview COVID-19 ECCO Taskforce. 2020.
3. Łodyga M, Eder P, Dobrowolska A et al. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii i Konsultanta Krajowego w Dziedzinie Gastroenterologii dotyczące postępowania z pacjentem z nieswoistą chorobą zapalną jelit w dobie pandemii COVID-19.
4. Rubin DT, Feuerstein JD, Wang AY et al. AGA Clinical Practice Update on Management of Inflammatory Bowel Disease During the COVID-19 Pandemic: Expert Commentary. Gastroenterology. 2020. https://doi.org/10.1053/j.gastro.2020.04.012.
5. Warren JR, Marshall B. Unidentified curved bacilli on gastric epithelium in active chronic gastritis. Lancet. 1983; 1(8336): 1273-5.
6. Hooi JKY, Lai WY, Ng WK et al. Global prevalence of Helicobacter pylori infection: systematic review and meta-analysis. Gastroenterology. 2017; 153(2): 420-9.
7. Perez-Perez GI, Rothenbacher D, Brenner H. Epidemiology of Helicobacter pylori infection. Helicobacter. 2004; 9(suppl 1): 1-6.
8. Peleteiro B, Bastos A, Ferro A et al. Prevalence of Helicobacter pylori infection worldwide: a systematic review of studies with national coverage. Dig Dis Sci. 2014; 59(8): 1698-709.
9. Matysiak-Budnik T, Knapik Z, Megraud F et al. Helicobacter pylori infection in Eastern Europe: seroprevalence in the polish population of Lower Silesia. Am J Gastroenterol. 1996; 12: 2513-5.
10. Bartnik W. Zastosowanie bizmutu w leczeniu zakażenia Helicobacter pylori. Gastroenterol Klin. 2017; 9(4): 17-20.
11. Cover TL, Blaser MJ. Helicobacter pylori in health and disease. Gastroenterology. 2009; 136: 1863-73.
12. Yamaoka Y. Mechanisms of disease: Helicobacter pylori virulence factors. Nat Rev Gastroenterol Hepatol. 2010; 7: 629-41.
13. Jodlowski TZ, Lam S, Ashby ChR. Emerging therapies for the treatment of Helcobacter pylori infections. Annals Pharmacother. 2008; 42(11): 1621-39.
14. Malfertheiner P, Megraud F, O’Morain CA et al. European Helicobacter and microbiota study group and consensus panel. Management of Helicobacter pylori infection – the Maastricht V/Florence Concensus Report. Gut. 2017; 66(1): 6-30.
15. Strzeszewski Ł. Postępowanie w przypadku zakażenia Helicobacter pylori. Podsumowanie raportu uzgodnieniowego MaastrichtV/Florencja. Med Prakt. 2017; 4: 14-23.
16. Sugano K, Tack J, Kuipers EJ et al. Faculty members of Kyoto Global Consensus Conference. Kyoto global consensus report on Helicobacter pylori gastritis. Gut. 2015; 64(9): 1353-67.
17. Fallone CA, Chiba N, van Zanten SV et al. The Toronto Consensus for the treatment of Helicobacter pylori consensus in adults. Gastroenterology. 2016; 151(1): 51-69.e14.
18. Chey WD, Leontiadis GI, Howden CW et al. ACG Clinical Guideline: Treatment of Helicobacter pylori infection. Am J Gastroenterol. 2017; 112(2): 212-39.
19. Qu XH, Huang X, Xiong P et al. Does Helicobacter pylori infection play a role in iron deficiency anemia? A meta-analysis. World J Gastroenterol. 2010; 16: 886-96.
20. George JN. Definition, diagnosis and treatment of immune thrombocytopenic purpyra. Haematologica. 2009; 94: 759-62.
21. Stabler SP. Vitamin B12 deficiency. N Engl J Med. 2013; 368: 2041-2.
22. Franceschi F, Tortora A, Gasbarrini G et al. Helicobacter pylori and extragastric diseases. Helicobacter. 2014; 19(suppl 1): 52-8.
23. Lee YC, Chiang TH, Chou CK et al. Association between Helicobacter pylori eradication and gastric cancer incidence: a systematic review and meta-analysis. Gastroenterology. 2016; 150(5): 1113-24.
24. Hwang YJ, Kim N, Lee HS et al. Reversibility of atrophic gastritis and intestinal metaplasia after Helicobacter pylori eradication – a prospective study for up to 10 years. Aliment Pharmacol Ther. 2018; 47(3): 380-90.
25. Nakamura S, Sugiyama T, Matsumoto T et al. Long-term clinical outcome of gastric MALT lymphoma after eradication of Helicobacter pylori: a multicenter cohort follow-up study of 420 patients in Japan. Gut. 2012; 61: 507-13.
26. Capelle LG, den Hoed CM, de Vries AC et al. Premalignant gastric lesions in patients with gastric mucosa-associated lymphoid tissue lymphoma and metachronous gastric adenocarcinoma: a case-control study. Eur J Gastroenterol Hepatol. 2012; 24: 42-7.
27. Dabrowski A. Choroba infekcyjna żołądka – Helicobacter pylori. W: Panasiuk A (ed). Choroby infekcyjne przewodu pokarmowego. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2018.
28. Fukase K, Kato M, Kikuchi S et al. Effect of eradication Helicobacter pylori on incidence of metachronous gastric carcinoma after endoscopic resection of early gastric cancer: an open-label, randomised controlled trial. Lancet. 2008; 372: 392-7.
29. Ma JL, Zhang L, Brown LM et al. Fifteen-year effects of Helicobacter pylori, garlic, and vitamin treatment on gastric cancer incidence and mortality. J Natl Cancer Inst. 2012; 104: 488-92.
30. Bartnik W, Celińska-Cedro D, Dzieniszewski J et al. Wytyczne Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii dotyczące diagnostyki i leczenia zakażenia Helicobacter pylori. Med Prakt. 2014; 5: 46-50.
31. Vergara M, Catalan M, Gisberg JP et al. Meta-analysis: role of Helicobacter pylori eradication in the prevention of peptic ulcer in NSAID users. Aliment Pharmacol Ther. 2005; 21: 1411-8.
32. Chan FKL, Ching J, Suen B et al. Effect of H. pylori eradication on the long-term incidence of reccurent ulcer bleeding in high-risk aspirin users: a 10 years prospective cohort study. Gastroenterology. 2011; 140(suppl 1): S173-S4.
33. Adrych K. Czy każdy chory z zakażeniem Helicobacter pylori powinien być leczony? Gastroenterol Klin. 2018; 10(1): 23-31.
34. Tepes B, Malfertheiner P, Labenz J et al. Modified Helicobacter pylori test using a new test meal and a C13-urea breath test in Helicobacter pylori positive and negative dyspepsia patients on proton pump inhibitors. World J Gastroenterol. 2017; 23(25): 1-8.
35. Scarpignato C. Towards the ideal regimen for Helicobacter pylori eradication: the search continues. Dig Liver Dis. 2004; 36: 243-7.
36. Gatta L, Vakil N, Vaira D et al. Global eradication rates for Helicobacter pylori infection: systematic review and meta-analysis of sequential therapy. BMJ. 2013; 347: f4587.
37. Scarpignato C, Gatta L, Zullo A et al. Effective and safe proton pump inhibitor therapy in acid-related diseases – A position paper addressing benefits and potential harms of acid suppression. BMC Medicine. 2016; 14(1): 179-209.
38. Lieber CS. Gastritis and Helicobacter pylori: forty years of antibiotic therapy. Digestion. 1997; 58: 203-10.
39. De Boer W, Driessen W, Jansz A et al. Effect of acid suppression on efficacy of treatment for Helicobacter pylori infection. Lancet. 1995; 345(8953): 806-20.
40. Gisberg JP. Rescue therapy for Helicobacter pylori infection 2012. Gastroenterol Res Pract. 2012; 974594.
41. Zullo A, Ridola L, Francesco VD et al. High-dose esomepazole and amoxicillin dual therapy for first-line Helicobacter pylori eradication: a proof of concept study. Ann Gastroenterol. 2015; 28: 448-51.
42. Tielemans MM, van Oijen MGH, Mulder CJJ. Esomeprazole relieves upper gastrointestinal symptoms in high-risk and average-risk NSAID users in daily clinical practice: results from an open-label study. Eur J Gastroenterol Hepatol. 2012; 24: 201-7.
43. Yeomans N, Lanas A, Labenz J et al. Efficacy of Esomeprazole (20 mg Once Daily) for Reducing the Risk of Gastroduodenal Ulcers Associated With Continuous Use of Low-Dose Aspirin. Am J Gastroenterol. 2008; 103: 2465-73.
44. Gąsiorowska A, Janiak M, Waśko-Czopnik D et al. Postępowanie u pacjentów z objawami choroby refluksowej – rekomendacje dla lekarzy rodzinnych. Lekarz POZ. 2019; 3-4: 245-65.
45. Wocial T. Czy jest nam potrzebny esomeprazol. Gastroenterol Klin. 2010; 2(2): 56-63.
46. Graham DY, Tansel A. Interchangeable use of proton pump inhibitors based on relative potency. Clin Gastroenterol Hepatol. 2018; 16: 800-8; e807.
47. Villoria A, Garcia P, Calvet X et al. Meta-analysis: high-dose proton pump inhibitors vs. standard dose in triple therapy for Helicobacter pylori eradication. Aliment Pharmacol Ther. 2008; 28(7): 868-77.
48. Megraud F, Coenen S, Versporten A et al. Study Group participants. Helicobacter pylori resistance to antibiotics in Europe and its relationship to antibiotic consumption. Gut. 2013; 62(1): 34-42.
49. Dzierżanowska-Fangrat K, Rozynek E, Celińska-Cedro D et al. Antimicrobial resistance of Helicobacter pylori in Poland: a multicenter study. Int J Antimicrob Agents. 2005; 26(3): 230-4.
50. Hu Yi, Zhu Y, Nong-Hua L. Recent progress in Helicobacter pylori treatment. Chinese Med J. 2020; 133(3): 335-43.
51. Bartnik W. Zastosowanie bizmutu w leczeniu zakażenia Helicobacter pylori. Gastroenterol Klin. 2017; 9: 1-3.
52. Berrutti M, Pellicano R, Astegiano M et al. Helicobacter pylori eradication: metronidazole or tinidazole? Data from Turin, Italy. Minerva Gastroenterol Dietol. 2008; 54(4): 355-8.
53. Dzieniszewski J, Jarosz M. Wytyczne postępowania leczniczego w infekcji Helicobacter pylori. Med. po Dyplomie. 2006(suppl 13): 39-43.
54. Szajewska H, Horvath A, Piwowarczyk A. Meta-analysis: the effects of Saccharomyces boulardii supplementation on Helicobacter pylori eradication rates and side effects during treatment. Aliment Pharmacol Ther. 2010; 32: 1069-79.