Wskazania i przeciwwskazania do stosowania metod fizykalnych u pacjentów z chorobami układu sercowo- -naczyniowego – aktualny stan wiedzy Artykuł przeglądowy
##plugins.themes.bootstrap3.article.sidebar##
Opublikowane:
gru 31, 2014
Słowa kluczowe:
pacjent kardiologiczny, magnetoterapia, elektroterapia, krioterapia, sauna
##plugins.themes.bootstrap3.article.main##
Abstrakt
Medycyna fizykalna jest jednym z działów fizjoterapii, który ze względu na swoje szerokie możliwości lecznicze znajduje zastosowanie w wielu jednostkach chorobowych, w tym chorobach układu sercowo-naczyniowego. Poniższa publikacja jest przeglądem piśmiennictwa dotyczącego wskazań i przeciwwskazań do wykonywania najczęściej stosowanych zabiegów fizykalnych z zakresu różnych dyscyplin medycznych, ale w aspekcie chorych kardiologicznych. Obejmuje zabiegi termoterapii ogólnoustrojowej i miejscowej (w tym leczenie ciepłem i krioterapię), elektroterapię, magnetoterapię i magnetostymulację oraz ultradźwięki. Autorzy starali się przybliżyć mechanizm działania i metodykę wykonywania zabiegów, tak by w oparciu o tę wiedzę możliwe było określenie optymalnego dla pacjenta modelu postępowania klinicznego, co wydaje się szczególnie przydatne w przypadku zabiegów budzących wiele kontrowersji w świecie nauki.
Pobrania
Dane pobrania nie są jeszcze dostepne
##plugins.themes.bootstrap3.article.details##
Jak cytować
Piechocka , K., & Wujek-Krajewska , E. (2014). Wskazania i przeciwwskazania do stosowania metod fizykalnych u pacjentów z chorobami układu sercowo- -naczyniowego – aktualny stan wiedzy . Kardiologia W Praktyce, 8(4), 14-21. Pobrano z https://journalsmededu.pl/index.php/kwp/article/view/1480
Numer
Dział
Artykuły
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Copyright: © Medical Education sp. z o.o. This is an Open Access article distributed under the terms of the Attribution-NonCommercial 4.0 International (CC BY-NC 4.0). License (https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/), allowing third parties to copy and redistribute the material in any medium or format and to remix, transform, and build upon the material, provided the original work is properly cited and states its license.
Address reprint requests to: Medical Education, Marcin Kuźma (marcin.kuzma@mededu.pl)
Bibliografia
1. Kujawa J., Jeger A.: Wskazania i ograniczenia stosowania zabiegów z fizykoterapii u osób z chorobami krążenia. W: Kardiologia – podręcznik oparty na zasadach EBM. Tom II. Szczeklik A., Tendera M. (red.). Wydawnictwo Medycyna Praktyczna. Kraków 2010; 1085-1092.
2. Mika T., Kasprzak W.: Fizykoterapia. PZWL, Warszawa 2014.
3. Straburzyński G., Straburzyńska-Lupa A.: Fizjoterapia. PZWL, Warszawa 2007.
4. Kompleksowa rehabilitacja kardiologiczna. Stanowisko komisji ds. opracowywania Standardów Rehabilitacji Kardiologicznej Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego. Materiały zalecane przez Sekcję Rehabilitacji Kardiologicznej i Fizjologii Wysiłku Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego. Folia Cardiologica 2004; 11 (supl. A).
5. Sztuce S.: Sauny fińska, rzymska i na podczerwień. Różnice i podobieństwa, metodyka wykonywania zabiegu. Praktyczna Fizjologia i Rehabilitacja 2013; 38: 61.
6. Dymarek R., Pilok K., Ptaszkowski K. et al.: Sauna na podczerwień. Nowoczesna metoda stosowana w medycynie fizykalnej. Reh. w Praktyce 2000; 1: 51-56.
7. Traczyk W., Trzebski A.: Fizjologia człowieka z elementami fizjologii stosowanej i klinicznej. PZWL, Warszawa 2001.
8. Vuori I.: Sauna bather’s circulation. Clin. Res. 1988; 20: 249-265.
9. Hasan J., Karvonen M.J.: Physiological of extreme heat as studied in the Finish sauna. Is. Med. Sci.1976; 12: 1275.
10. Sawicka A., Brzostek T., Kowalski R.: Wpływ kąpieli w saunie na układ sercowo-naczyniowy. Rehab. Med. 2007; 11(1): 23-30.
11. Kauppinen K.: Sauna, shower and ice water immersion. Physiological responses to brief exposures to heat, cool and cold. Part one. Body fluid balance. Arctic Med. Res. 1989; 48(2): 55-63.
12. Kauppinen K., Pajari-Backas M., Volin P. et al.: Some endocrine responses to sauna and ice water immersion. Arctic Med. Res. 1989; 483: 131-139.
13. Ernst E.: Sauna effects on hemorrheology and other variables. Arch. Phys. Med. Rehabil. 1986; 8: 526-529.
14. Koktysz L., Rongies W.: Pacjent z chorobami układu krążenia rehabilitowany ze wskazań pozakardiologicznych. Światłolecznictwo. W: Rehabilitacja kardiologiczna. Kuch M., Janiszewski M., Mamcarz A. (red.). Wydawnictwo Medical Education. Warszawa 2014: 326-328.
15. Miyamoto H., Kai H., Nakaura H. et al.: Safety and efficacy of repeated sauna bathing in patients with chronic systolic heart failure: a preliminary report. J. Card. Fail. 2006; 11(6): 432-436.
16. Kihara T., Biro S., Ikeda Y. et al.: Effects of repeated sauna treatment on Ventricular Arrhythmias in patients whit chronic heart failure. Circ. J. 2004; 68: 1146-1151.
17. Kihara T., Miata M., Fukudome T. et al.: Waon therapy improves the prognosis of patient with chronic heart failure. J. Cardiol. 2009; 53(2): 214-218.
18. Mussivand T., Alsheaer H., Haddad H.: Thermal therapy: a viable adjunct in the treatment of heart failure. Congest. Heart Fail. 2008; 14(4): 180-186.
19. Miyata M., Kihara T., Kubozono T. et al.: Beneficial effects of waon therapy of patients with chronic heart failure: results of prospective multicenter study. J. Cardiol. 2008; 52(2): 79-85.
20. Ersiianova-Dubrova A.L., Badalov N.G.: Thermal therapy for the management of cardiovascular pathology. Vopr. Kurortol. Fizioter. Lech. Fiz. Kult. 2013; 3: 57-61.
21. Sobajima M., Nozawa T., Ihori H. et al.: Repeated sauna therapy improves myocardial perfusion in patients with chronically occluded coronary arter-related ischemia. Int. J. Cardiol. 2013; 15: 237-243.
22. Ohori T., Nozawa T., Ihori H. et al.: Effect of repeated sauna treatment on exercise tolerance and endothelial function in patient with chronic heart failure. Am. J. Cardiol. 2012; 109(1): 100-104.
23. Keast M.L.: The finish sauna bath and its use in patients with cardiovascular disease. Journal of Cardiac Rehabilitation 2000; 20(4): 225-230.
24. Tei C., Shinsato T., Miyata M. et al.: Waon therapy improves peripheral arterial disease. J. Am. Coll. Cardiol. 2007; 50(22): 2169-2172.
25. Bauer J., Skrzek A.: Fizjologiczne podstawy krioterapii. Med. Sport. 1999; 94: 3-7.
26. Suszko R.: Krioterapia ogólnoustrojowa. Rehab. Med. 2003; 7(2): 63-71.
27. Wołyńska-Ślężyńska A., Pasek J., Szajkowski S. et al.: Wpływ krioterapii ogólnoustrojowej na podstawowe parametry hemodynamiczne pacjentów ze schorzeniami narządu ruchu. Fizjoterapia Polska 2012; 2(4): 113-118.
28. Gregorowicz H., Zagrobelny Z.: Krioterapia ogólnoustrojowa: wskazania i przeciwwskazania, przebieg zabiegu i jego skutki fizjologiczne i kliniczne. Acta Bio-Opt. Inform. Med. 1998; 4(3): 119-131.
29. Sieroń A., Rykaczewska-Czerwińska M., Klimkiewicz T. et al.: Antinociceptive effect in rats induced by the cooling of their whole body. Acta Bio-Opt. Inform. Med. 2002; 8 (4): 153-155.
30. Sieroń A., Stanek A., Jagodziński J. et al.: Zachowanie się wybranych parametrów zapalnych u pacjentów z zesztywniającym zapaleniem stawów kręgosłupa pod wpływem krioterapii ogólnoustrojowej – wstępne doniesienie. Acta Bio-Opt. Inform. Med. 2003; 9(1-2): 39-43.
31. Stanek A., Cieślar G., Matyszkiewicz B. et al.: Changes in antioxidant status in patients with ankylosing spondylitis during cryotherapy. Eur. J. Clin. Invest. 2006; 36(supl. 1): 20.
32. Stanek A., Cieślar G., Matyszkiewicz B. et al.: Influence of cryotherapy on markers of inflammatory process in patients with ankylosing spondylitis. Eur. J. Clin. Invest. 2005; 35(supl. 2): 26.
33. Stanek A., Cieślar G., Sieroń A.: Terapeutyczne zastosowanie krioterapii w praktyce klinicznej. Acta Balneologica 2007; 49(1): 37-45.
34. Westerlund T., Smolander J., Usitalo-Koskinen A., Mikkelsson M.: The blood pressure responses to an acute and long-term whole-body cryotherapy (–110°C) in men and women. J. Thermal. Biol. 2004; 29: 285-290.
35. Lubkowska A., Suska M.: The increase in systolic and diastolic blood pressure after exposure to cryogenic temperatures in normotensive men as a contraindication for whole-body cryostimulation. J. Thermal. Biol. 2011; 5: 264-268.
36. Zalewski P., Klawe J., Pawlak J. et al.: Changes of the heart muscle contractility in healthy persons after single whole-body cryostimulation procedure. Acta Bio-Optica et Informatica Medica 2011; 17(4): 257-261.
37. Zalewski P., Klawe J., Pawlak J. et al.: Thermal and hemodynamic response to whole-body cryostimulation in healthy subjects. Cryobiology 2013; 66(3): 295-302.
38. Zalewski P., Buszko K., Zawadka-Kunikowska M. et al.: Cardiovascular and autonomic responses to whole-body in cryostimulation in essential hypertension. Cryobiology 2014; 69(2): 249-255.
39. Sieroń A., Mucha R., Pasek J.: Magnetoterapia. Rehabilitacja w Praktyce 2006; 3: 29-32.
40. Sztuce S.: Zastosowanie stymulacji wysokonapięciowej w nowoczesnej fizykoterapii. Praktyczna Fizjoterapia i Rehabilitacja 2013; 1: 14-17.
41. Kitchen S., Partridge C.: A review of therapeutic ultrasound. Background and physiological effects. Physiotherapy 1990; 76(10): 593-600.
42. Crinnion W.J.: Sauna as a valuable clinical tool for cardiovascular, autoimmune, toxicant – induced and other chronic health problems. Altern. Med. Rev. 2011; 16(3): 215-225.
43. Jagodziński L., Kubacka M., Wiśniowska B.: Krioterapia ogólnoustrojowa. Cz. I. Gabinet Prywatny 2001; 91(2-3): 39-42.
44. Księżopolska-Pietrzak K.: Miejsce krioterapii w leczeniu chorób narządu ruchu – mechanizm działania, wskazania i przeciwwskazania. Acta Bio-Opt. Inform. Med. 1996; 2(3-4): 157-216.
45. Śliwiński Z.: Krioterapia dla potrzeb fizjoterapii. W: Przewodnik metodyczny po wybranych zabiegach fizykalnych. Wrocław 2012.
46. Wawrowska A.: Wpływ ogólnoustrojowej krioterapii na organizm osób zdrowych i chorych reumatycznych ze szczególnym uwzględnieniem stężeń wybranych hormonów, beta-endorfin, 6-keto PGF1alfa. Praca doktorska AWF, Wrocław 1992.
47. Zagrobelny Z., Halawa B., Negrusz-Kawecka M. et al.: Zmiany hormonalne i hemodynamiczne wywołane schładzaniem całego ciała chorych na reumatoidalne zapalenie stawów. Pol. Arch. Med. Wewn. 1992; 1(87): 34-40.
48. Zagrobelny Z., Halawa B., Jezierski C., Waworska A.: Wpływ jednorazowego schładzania całego ciała w komorze kriogenicznej na wybrane wskaźniki hemodynamiczne i stężenia hormonów w surowicy u osób zdrowych Pol. Tyg. Lek. 1993; 14-15: 303-305.
49. Podbielska H., Stręk W., Muller G.J., Biały D.: Systemic cryotherapy. Indications and contraindcations, process of treatment and its physiological and clinical results. Acta Biomedical Engineering, Whole Body Cryotherapy. Indygo Zair Media, Wrocław 2007: 9-20.
50. Crevenna R., Quittan M., Wiesinger G. et al.: Leczenie elektrostymulacją pacjentów z rozrusznikiem serca. Rehab. Med. 2003; 7(2): 76-80.
51. Koktysz L., Rongies W.: Pacjent z chorobami układu krążenia rehabilitowany ze wskazań pozakardiologicznych. Elektroterapia. W: Rehabilitacja kardiologiczna. Kuch M., Janiszewski M., Mamcarz A. (red.). Wydawnictwo Medical Education, Warszawa 2014: 328-330.
52. Rongies W., Koktysz L., Rączajska A.: Pacjent z chorobami układu krążenia rehabilitowany ze wskazań pozakardiologicznych. Ultradźwięki. W: Rehabilitacja kardiologiczna. Kuch M., Janiszewski M., Mamcarz A. (red.). Wydawnictwo Medical Education, Warszawa 2014: 330-334.
2. Mika T., Kasprzak W.: Fizykoterapia. PZWL, Warszawa 2014.
3. Straburzyński G., Straburzyńska-Lupa A.: Fizjoterapia. PZWL, Warszawa 2007.
4. Kompleksowa rehabilitacja kardiologiczna. Stanowisko komisji ds. opracowywania Standardów Rehabilitacji Kardiologicznej Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego. Materiały zalecane przez Sekcję Rehabilitacji Kardiologicznej i Fizjologii Wysiłku Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego. Folia Cardiologica 2004; 11 (supl. A).
5. Sztuce S.: Sauny fińska, rzymska i na podczerwień. Różnice i podobieństwa, metodyka wykonywania zabiegu. Praktyczna Fizjologia i Rehabilitacja 2013; 38: 61.
6. Dymarek R., Pilok K., Ptaszkowski K. et al.: Sauna na podczerwień. Nowoczesna metoda stosowana w medycynie fizykalnej. Reh. w Praktyce 2000; 1: 51-56.
7. Traczyk W., Trzebski A.: Fizjologia człowieka z elementami fizjologii stosowanej i klinicznej. PZWL, Warszawa 2001.
8. Vuori I.: Sauna bather’s circulation. Clin. Res. 1988; 20: 249-265.
9. Hasan J., Karvonen M.J.: Physiological of extreme heat as studied in the Finish sauna. Is. Med. Sci.1976; 12: 1275.
10. Sawicka A., Brzostek T., Kowalski R.: Wpływ kąpieli w saunie na układ sercowo-naczyniowy. Rehab. Med. 2007; 11(1): 23-30.
11. Kauppinen K.: Sauna, shower and ice water immersion. Physiological responses to brief exposures to heat, cool and cold. Part one. Body fluid balance. Arctic Med. Res. 1989; 48(2): 55-63.
12. Kauppinen K., Pajari-Backas M., Volin P. et al.: Some endocrine responses to sauna and ice water immersion. Arctic Med. Res. 1989; 483: 131-139.
13. Ernst E.: Sauna effects on hemorrheology and other variables. Arch. Phys. Med. Rehabil. 1986; 8: 526-529.
14. Koktysz L., Rongies W.: Pacjent z chorobami układu krążenia rehabilitowany ze wskazań pozakardiologicznych. Światłolecznictwo. W: Rehabilitacja kardiologiczna. Kuch M., Janiszewski M., Mamcarz A. (red.). Wydawnictwo Medical Education. Warszawa 2014: 326-328.
15. Miyamoto H., Kai H., Nakaura H. et al.: Safety and efficacy of repeated sauna bathing in patients with chronic systolic heart failure: a preliminary report. J. Card. Fail. 2006; 11(6): 432-436.
16. Kihara T., Biro S., Ikeda Y. et al.: Effects of repeated sauna treatment on Ventricular Arrhythmias in patients whit chronic heart failure. Circ. J. 2004; 68: 1146-1151.
17. Kihara T., Miata M., Fukudome T. et al.: Waon therapy improves the prognosis of patient with chronic heart failure. J. Cardiol. 2009; 53(2): 214-218.
18. Mussivand T., Alsheaer H., Haddad H.: Thermal therapy: a viable adjunct in the treatment of heart failure. Congest. Heart Fail. 2008; 14(4): 180-186.
19. Miyata M., Kihara T., Kubozono T. et al.: Beneficial effects of waon therapy of patients with chronic heart failure: results of prospective multicenter study. J. Cardiol. 2008; 52(2): 79-85.
20. Ersiianova-Dubrova A.L., Badalov N.G.: Thermal therapy for the management of cardiovascular pathology. Vopr. Kurortol. Fizioter. Lech. Fiz. Kult. 2013; 3: 57-61.
21. Sobajima M., Nozawa T., Ihori H. et al.: Repeated sauna therapy improves myocardial perfusion in patients with chronically occluded coronary arter-related ischemia. Int. J. Cardiol. 2013; 15: 237-243.
22. Ohori T., Nozawa T., Ihori H. et al.: Effect of repeated sauna treatment on exercise tolerance and endothelial function in patient with chronic heart failure. Am. J. Cardiol. 2012; 109(1): 100-104.
23. Keast M.L.: The finish sauna bath and its use in patients with cardiovascular disease. Journal of Cardiac Rehabilitation 2000; 20(4): 225-230.
24. Tei C., Shinsato T., Miyata M. et al.: Waon therapy improves peripheral arterial disease. J. Am. Coll. Cardiol. 2007; 50(22): 2169-2172.
25. Bauer J., Skrzek A.: Fizjologiczne podstawy krioterapii. Med. Sport. 1999; 94: 3-7.
26. Suszko R.: Krioterapia ogólnoustrojowa. Rehab. Med. 2003; 7(2): 63-71.
27. Wołyńska-Ślężyńska A., Pasek J., Szajkowski S. et al.: Wpływ krioterapii ogólnoustrojowej na podstawowe parametry hemodynamiczne pacjentów ze schorzeniami narządu ruchu. Fizjoterapia Polska 2012; 2(4): 113-118.
28. Gregorowicz H., Zagrobelny Z.: Krioterapia ogólnoustrojowa: wskazania i przeciwwskazania, przebieg zabiegu i jego skutki fizjologiczne i kliniczne. Acta Bio-Opt. Inform. Med. 1998; 4(3): 119-131.
29. Sieroń A., Rykaczewska-Czerwińska M., Klimkiewicz T. et al.: Antinociceptive effect in rats induced by the cooling of their whole body. Acta Bio-Opt. Inform. Med. 2002; 8 (4): 153-155.
30. Sieroń A., Stanek A., Jagodziński J. et al.: Zachowanie się wybranych parametrów zapalnych u pacjentów z zesztywniającym zapaleniem stawów kręgosłupa pod wpływem krioterapii ogólnoustrojowej – wstępne doniesienie. Acta Bio-Opt. Inform. Med. 2003; 9(1-2): 39-43.
31. Stanek A., Cieślar G., Matyszkiewicz B. et al.: Changes in antioxidant status in patients with ankylosing spondylitis during cryotherapy. Eur. J. Clin. Invest. 2006; 36(supl. 1): 20.
32. Stanek A., Cieślar G., Matyszkiewicz B. et al.: Influence of cryotherapy on markers of inflammatory process in patients with ankylosing spondylitis. Eur. J. Clin. Invest. 2005; 35(supl. 2): 26.
33. Stanek A., Cieślar G., Sieroń A.: Terapeutyczne zastosowanie krioterapii w praktyce klinicznej. Acta Balneologica 2007; 49(1): 37-45.
34. Westerlund T., Smolander J., Usitalo-Koskinen A., Mikkelsson M.: The blood pressure responses to an acute and long-term whole-body cryotherapy (–110°C) in men and women. J. Thermal. Biol. 2004; 29: 285-290.
35. Lubkowska A., Suska M.: The increase in systolic and diastolic blood pressure after exposure to cryogenic temperatures in normotensive men as a contraindication for whole-body cryostimulation. J. Thermal. Biol. 2011; 5: 264-268.
36. Zalewski P., Klawe J., Pawlak J. et al.: Changes of the heart muscle contractility in healthy persons after single whole-body cryostimulation procedure. Acta Bio-Optica et Informatica Medica 2011; 17(4): 257-261.
37. Zalewski P., Klawe J., Pawlak J. et al.: Thermal and hemodynamic response to whole-body cryostimulation in healthy subjects. Cryobiology 2013; 66(3): 295-302.
38. Zalewski P., Buszko K., Zawadka-Kunikowska M. et al.: Cardiovascular and autonomic responses to whole-body in cryostimulation in essential hypertension. Cryobiology 2014; 69(2): 249-255.
39. Sieroń A., Mucha R., Pasek J.: Magnetoterapia. Rehabilitacja w Praktyce 2006; 3: 29-32.
40. Sztuce S.: Zastosowanie stymulacji wysokonapięciowej w nowoczesnej fizykoterapii. Praktyczna Fizjoterapia i Rehabilitacja 2013; 1: 14-17.
41. Kitchen S., Partridge C.: A review of therapeutic ultrasound. Background and physiological effects. Physiotherapy 1990; 76(10): 593-600.
42. Crinnion W.J.: Sauna as a valuable clinical tool for cardiovascular, autoimmune, toxicant – induced and other chronic health problems. Altern. Med. Rev. 2011; 16(3): 215-225.
43. Jagodziński L., Kubacka M., Wiśniowska B.: Krioterapia ogólnoustrojowa. Cz. I. Gabinet Prywatny 2001; 91(2-3): 39-42.
44. Księżopolska-Pietrzak K.: Miejsce krioterapii w leczeniu chorób narządu ruchu – mechanizm działania, wskazania i przeciwwskazania. Acta Bio-Opt. Inform. Med. 1996; 2(3-4): 157-216.
45. Śliwiński Z.: Krioterapia dla potrzeb fizjoterapii. W: Przewodnik metodyczny po wybranych zabiegach fizykalnych. Wrocław 2012.
46. Wawrowska A.: Wpływ ogólnoustrojowej krioterapii na organizm osób zdrowych i chorych reumatycznych ze szczególnym uwzględnieniem stężeń wybranych hormonów, beta-endorfin, 6-keto PGF1alfa. Praca doktorska AWF, Wrocław 1992.
47. Zagrobelny Z., Halawa B., Negrusz-Kawecka M. et al.: Zmiany hormonalne i hemodynamiczne wywołane schładzaniem całego ciała chorych na reumatoidalne zapalenie stawów. Pol. Arch. Med. Wewn. 1992; 1(87): 34-40.
48. Zagrobelny Z., Halawa B., Jezierski C., Waworska A.: Wpływ jednorazowego schładzania całego ciała w komorze kriogenicznej na wybrane wskaźniki hemodynamiczne i stężenia hormonów w surowicy u osób zdrowych Pol. Tyg. Lek. 1993; 14-15: 303-305.
49. Podbielska H., Stręk W., Muller G.J., Biały D.: Systemic cryotherapy. Indications and contraindcations, process of treatment and its physiological and clinical results. Acta Biomedical Engineering, Whole Body Cryotherapy. Indygo Zair Media, Wrocław 2007: 9-20.
50. Crevenna R., Quittan M., Wiesinger G. et al.: Leczenie elektrostymulacją pacjentów z rozrusznikiem serca. Rehab. Med. 2003; 7(2): 76-80.
51. Koktysz L., Rongies W.: Pacjent z chorobami układu krążenia rehabilitowany ze wskazań pozakardiologicznych. Elektroterapia. W: Rehabilitacja kardiologiczna. Kuch M., Janiszewski M., Mamcarz A. (red.). Wydawnictwo Medical Education, Warszawa 2014: 328-330.
52. Rongies W., Koktysz L., Rączajska A.: Pacjent z chorobami układu krążenia rehabilitowany ze wskazań pozakardiologicznych. Ultradźwięki. W: Rehabilitacja kardiologiczna. Kuch M., Janiszewski M., Mamcarz A. (red.). Wydawnictwo Medical Education, Warszawa 2014: 330-334.